Từ khi bắt tay vào làm nhà đến khi ngôi nhà được hoàn tất, thưở xưa người Việt phải tiến hành nhiều nghi lễ.
1.- Lễ bình cơ (平基): Gia chủ đem lễ vật cúng trên miếng đất chọn làm nhà, dọn dẹp sạch sẻ khu đất đó. Rồi sau gia chủ mới đi mời thợ đến bàn việc làm nhà.
2.- Lễ trúc cơ (築基) :- bắt đầu đắp nền nhà.
3.- Lễ phạt mộc (伐木) (lễ khởi công): Gia chủ làm hai mâm cỗ, một để cúng tổ tiên và thổ thần, một để cúng tổ sư thợ mộc. Cúng xong người thợ cả cầm rìu chặt ba nhát vào cây gỗ định làm cột cái để làm phép. Người thợ cả nhất thiết phải “lên rui mực” (định kích thước ngôi nhà vào một thanh tre gọi là rui mực, sào nhà hay thước tầm). Sau đó, nhóm thợ bắt đầu công việc cưa xẻ gỗ.
4.- Lễ định táng (tảng) (定磉)hay còn gọi là lễ in tảng: làm lễ để đổ nền nhà, định nơi đặt cục táng (đá kê chân cột)
5.- Lễ tàng giá (藏架) :- còn gọi là sàn vài ( ráp thử các vài cột của căn nhà). Chỗ nào chưa tốt thì sửa chữa lại.
6.-Lễ thượng lương (上梁) (gác đòn dông hay lễ cất nóc ):- lễ này được coi là quan trọng nhất không thể bỏ qua. Chọn được ngày tốt, gia chủ nhờ một người nào đó trong thân tộc, vợ chồng song toàn, lắm con nhiều cháu làm ăn phát đạt để đưa cây đòn dông (vịn vào) cùng với số lượng mấy người phụ đỡ lên gian chính giữa. Trong khi làm lễ, cây đòn dông đó được buộc hai cành lá thiên tuế, một vài vuông vải đỏ hay lụa đại hồng có vẻ hình bát quái, quyển lịch Tàu hay sách chữ Nho.
7.- Lễ cái ốc (蓋屋) :- bắt đầu lợp nhà
8.- Lễ nhập trạch (入宅) (an thổ 安土) :- lễ này cúng báo để tổ tiên biết, nhà đã làm xong. Trong số lễ vật đó có gạo rang trộn với nước để rắc vào bốn góc nhà.
9.- Lễ động sàng (動床): cúng báo gia tiên để dọn về nhà mới và được kê gia cụ vào nhà.
10.- Lễ tân gia (新家) (lễ hoàn thành完城 hay còn gọi là lễ lạc thành落成, lễ cài sào):- gia chủ làm lễ cúng gia tiên rồi gác thước tầm lên hai đầu cột cái của gian chính giữa.
Lễ này tổ chức ăn uống mời bà con họ hàng, khách khứa xa gần tới dự. Những người được mời thường đem tiền, câu đối, pháo đến chúc mừng gia chủ.
11.-Lễ hoàn công (還工) (trả công thợ) :- lễ này do thợ tổ chức cúng Tổ Sư Lỗ Ban ,để nhận tiền công.
12.-Lễ an cư (安居): làm lễ tạ tổ tiên, thổ thần để báo cho biết chủ nhân đã làm ăn yên ổn trong nhà mới.
(Nhược Thủy-Theo Ngọc Hạp).
THAM KHẢO.
Trong dân gian ở miền nam lễ này còn được gọi là “Lễ thượng đòn dong” nghĩa là lễ đưa cây đòn dong lên. Đòn dong = đòn vong theo cách phát âm dân dã phía nam. Trước khi kiểu nhà gạch xây trở nên phổ biến thì kiểu nhà thông dụng là nhà gỗ. Dù bộ khung nhà là toàn bằng gỗ xẻ hay là trưng dụng bằng cây cau, cây tràm, cây tre tàu, cây tre tầm vông . . . thì kết cấu chung cũng gồm cột, xiên, kèo, đòn tay vv. Sơ lược về nhà một gian có khung gỗ xẻ :
+ Cột: Chịu lực chính,dựng thẳng đứng trên viên tán bằng đá đẻo, bao gồm cột hàng nhất (cao nhất và còn được gọi là cột cái) cột hàng nhì và cột hàng ba (chống đỡ hiên nhà nên hàng hiên còn đươc gọi là hàng ba)
+ Xiên: Kết nối các dãy cột, nằm ngang và xuyên qua các thân cột, bao gồm xiên giữa, xiên hông, xiên trước, xiên sau.
+ Kèo: nằm xuôi nghiêng, gác trên đỉnh cột. Với một gian nhà rộng còn có thêm kèo dơi ở giữa, thiếu cây cột đỡ mà đặt lên đoạn cây chõng tựa lên cây xiên thôi.
+ Đòn tay: nằm vắt ngang lên dãy kèo, thường có 9 đòn tay cho mỗi một bên mái nhà (chỉ đếm số đòn tay từ cột hàng nhì đến cột hàng nhất)
Cây đòn vong chính là một cây đòn tay đặc biệt (nhưng không được tính vào số đòn tay) nằm trên cùng, cao nhất, chổ giao nhau của hai mái nhà trước và sau. Cây đòn vong được bào đẻo cho thân tròn hoặc bát giác, được “cưng” nhất và được xem là “mang linh hồn” của một căn nhà hồi xưa. Vì ngày trước, khi còn chưa dùng ‘tole’ kẽm thì mái nhà được lợp bằng ngói hoặc bằng lá dừa, lá cỏ tranh … nên rất cần độ dốc nghiêng để nước mưa xuôi chảy, do đó nhà phải làm theo kiểu hai mái mà vẫn lộ rõ đỉnh nóc thật cao và căn nhà nào cũng có cây đòn vong ở cao tận cùng trên đỉnh.
Toàn bộ khung nhà được tính tóan cẩn thận, được đo cắt đục đẻo bào gọt hoàn chỉnh từng chi tiết, được ráp thử riêng từng bộ với nhau trước khi dựng. Công đoạn chuẩn bị này là chiếm nhiều thời gian và công sức nhất cho bộ khung mà vẫn chưa làm gì “động thổ”. Cách làm nhà gỗ của người xưa tuy còn là “dân quê thôn dã” so với xã hội công nghiệp ngày nay, nhưng nhờ kiến thức và kinh nghiệm tích lũy qua nhiều thế hệ nên xem ra lại rất khoa học và sáng tạo. Các thiết kế mộng, ngàm, con sẻ, con nêm . . . gíup cho việc lắp ráp mau chóng mà vẫn vững chải, khi cần chuyển chổ ở dời nhà đi thì tháo dỡ dễ dàng mà giữ được gần nguyên vẹn. Và điều quan trọng là làm được nhiều công đoạn ngay tại dưới mặt đất, hạn chế bớt việc thi công trên cao vừa khó khăn nguy hiểm lại mắc công leo lên leo xuống.
Vào ngày lành tháng tốt dựng khung nhà thì có một lễ cúng để khấn vái ông bà, đất đai, nhà cửa trong đó có Lễ thựơng đòn vong vào đúng giờ đã được chọn trước. Lễ này do một người hội đủ phúc lộc thọ đứng ra cúng kiến và chỉ đạo, kết hợp với gia trưởng, tộc trưởng, thợ cả và người hợp tuổi để đưa cây đòn vong lên. Nếu bộ khung kịp lắp ráp, thường thì cũng mau vì đã chuẩn bị kỷ lưỡng, thì cây đòn vong được đặt vào đúng chổ của nó luôn. Nếu không kịp ráp bộ khung, vì chọn vào giờ quá sớm trong ngày hoặc vì bộ khung lớn và phức tạp hay chưa kịp hoàn tất khâu chuẩn bị, thì cây đòn vong vẫn được đưa lên ngay vị trí của nó sau này và đựơc giá đỡ tạm thời, tựơng trưng cho căn nhà sẽ đựơc cất lên sau. Lễ này làm nghiêm trang lắm. Và như Dienbatn đã nói, có một cuốn lịch Tàu được treo mãi mãi vào cây đòn vong, không ai đụng đến.
Lẽ thông thường, gia chủ và thầy thợ làm nhà đều cầu mong may mắn cho căn nhà mới. Căn nhà ở nào đựơc bình an hạnh phúc và làm ăn khấm khá thì vị thợ cả được cho là “mát tay” và sẽ được đắt mối làm nhà. Trong quá trình làm nhà thì gia chủ rất mực săn sóc thầy thợ, hoàn chỉnh trả công xong còn chiêu đãi để tỏ lòng biết ơn. Tuy vậy, vẫn có đồn đãi cho rằng gia chủ nào đối đãi thầy thợ không hậu hỉ sẽ bị thợ cả biết thuật Lỗ Ban ếm cho gia đạo bất hoà, làm ăn thất bát, ngóc đầu không nổi.
Nhân tiện nhắc đến Lỗ Ban nên có vài lời về cây thước Lỗ Ban luôn. Đến giờ lưu truyền vài chuẩn khác nhau về cây thước Lỗ Ban chẳng biết cái nào là đúng (cây thước của ông Bố NT từng dùng thì dài 40,5 cm). Người thợ mộc ngày trước theo cây thước Lỗ Ban này tìm “cung tốt” để tính toán và lên qui cách một số thông số trong căn nhà. Bởi vì thầy thợ ai ai cũng theo thước này nên hoá ra nhà cửa có một số qui cách rập khuôn giống nhau hoặc chỉ thay đổi xê xích chút ít nên cũng thuận tiện cho việc thiết kế và thi công. Và nhìn chung, nếu “chọn” theo các số đo thuộc cung tốt trên thước này thì nhà cửa, nội thất lại được phù hợp với đặc điểm sinh lý chung của cơ thể con người, chẳng hạn như chiều cao, khổ vai, tầm với tay, sải bước chân đi, khác biệt cao độ tương quan giữa ngồi xuống và đứng thẳng lên … và cũng được thuận tiện trong ăn ở theo như tập quán sinh hoạt thuở trước.
Ngày nay thịnh hành kiểu nhà bê tông đúc, nhà gạch xây một mái lợp ‘tole’ dốc thoai thoải, nên dù còn sử dụng cây đòn tay để lợp mái nhà nhưng không còn cây đòn vong, vẫn cúng kiến làm lễ khởi công động thổ đào móng nhưng không còn Lễ Thượng Lương và cũng hiếm thấy quyển lịch Tàu bụi bám nằm treo trên nóc nhà.
(Của anh Hồng Đức bên Palawan ).
BÙA THƯỢNG LƯƠNG DO DIENBATN KHÔI PHỤC LẠI TỪ BÙA CỔ .
ĐỒ LỄ THƯỢNG LƯƠNG :
1/ Xôi – gà.
2/ một bộ Quan Thần linh ( mũ – áo – ủng – ngựa – 1000 vàng hoa ) tất cả màu vàng+ 200 cuốn Thọ sinh kinh – tiền mã.
3/ 01 đĩa ngũ quả ( 5 loại ).
4/ o1 bình hoa cúc hay hồng.
5/ 3 cốc trà – 3 cốc rượu – 3 cốc nước.
6/ 9 cây nến cốc màu đỏ.
7/ Trầu cau – rượu – thuốc lá.
8/ ít giấy tiền vàng bạc cúng vong.
9/ Gạo , muối.
10/ 01 tô cháo trắng.
11/ bỏng ngô, ngô , khoai luộc.
12/ 01 bó hương.
13/ Một bộ Tam sên : Thịt luộc – 01 trứng vịt luộc – một nhúm tôm nõn.
Khi dọn đến nhà mới cần mang trước : Bàn thờ – Gạo đầy thùng – Muối đầy hũ – Bật lửa mới vài cái.
THAM KHẢO THÊM.
Lệ tục và Văn khấn trong ĐỘNG THỔ, CẤT NÓC.
