SỐ TƯ LIỆU VỀ HOÀNG CAO KHẢI.
Hoàng Cao Khải (chữ Hán: 黃高啟; 1850–1933), là nhà văn, nhà sử
học và là đại thần thân Pháp dưới triều vua Thành Thái trong lịch sử Việt
Nam.
Nguyên danh của ông là Hoàng Văn
Khải, tự Đông Minh, hiệu Thái Xuyên, quê ở làng Đông Thái (nay thuộc xã Tùng
Ảnh), huyện La Sơn (nay là huyện Đức Thọ), tỉnh Hà Tĩnh. Đỗ cử nhân ân khoa 1868
(cùng khóa thi với anh ông Phan Đình Phùng tên là Phan Đình Thuật, Phan Đình
Phùng năm 1876 mới đậu ở Trường Thi, Nghệ An) năm Tự Đức thứ 21 (1868), cùng
được bổ làm huấn đạo huyện Thọ Xương, sau làm giáo thụ ở phủ Hoài Đức (Hà Tây).
Trước khi Pháp chiếm Bắc Kỳ, ông lần lượt giữ các chức vụ Tri huyện Thọ Xương
rồi thăng quyền Án sát Lạng Sơn, quyền Tuần phủ Hưng Yên.
Năm 1884, Pháp chiếm Bắc Kỳ, trong khi các phòng trào chống
Pháp nổi dậy thì ông lại hợp tác với Pháp để đàn áp các phong trào nghĩa quân
chống Pháp. Tháng 1 năm 1887, quyền Tuần phủ Hưng Yên, Hoàng Cao Khải được vua
Đồng Khánh cho thực thụ Tuần phủ, gia hàm Thự lý Tổng đốc, nhưng vẫn lãnh Tuần
phủ kiêm Tiễu phủ sứ ba tỉnh Hải Dương, Bắc Ninh, Hưng Yên, đặc biệt tham gia
đàn áp khốc liệt cuộc khởi nghĩa Bãi Sậy.
Năm 1888, ông được thăng làm Tổng đốc Hải Dương, rồi làm
Khâm sai Kinh lược Bắc Kỳ, tước Duyên Mậu quận công (1890), đây là biệt lệ vì
quan lại triều Nguyễn chỉ được phong quận công khi đã mất, ban cho thực ấp Thái
Hà. Năm 1894, theo lệnh của toàn quyền De Lanessan, ông viết thư dụ hàng Phan
Đình Phùng, nhưng bị cự tuyệt.
Năm
1897, Nha Kinh lược Bắc Kỳ bị bãi bỏ, Hoàng Cao Khải được điều về Huế lãnh chức
Thượng thư Bộ Binh và làm phụ chính đại thần cho vua Thành Thái, hàm Thái tử
Thái phó, Văn minh điện Đại học sĩ. Như vậy, Hoàng Cao Khải là viên Kinh lược sứ
Bắc Kỳ cuối cùng của triều Nguyễn.
Năm
1904 khi tỉnh Cầu Đơ được đổi tên là Hà đông, ông làm Tổng đốc tỉnh Hà Đông,
giúp Thống sứ Bắc Kỳ soạn Nghị định về tổ chức bộ máy quản lý cấp xã ở Bắc Kỳ.
Về sau con trai ông là Hoàng Trọng Phu kế nhiệm ông làm Tổng đốc Hà đông đến năm
1937.
Ông về hưu tại Ấp Thái Hà, huyện
Hoàn Long, tỉnh Hà đông nay thuộc phường Trung Liệt, quận Đống Đa, Thành phố Hà
Nội và mất tại đây.
Ngày 6 tháng 5 năm
1922, Hội Thanh niên Việt Nam (Foyers de la Jeunesse Annamite) được thành lập,
Hoàng Cao Khải cùng Thống sứ Bắc Kỳ Monguillot làm đồng Chủ tịch Hội, Chánh mật
thám Pháp Marty làm Chủ tịch danh dự.
Hoàng Cao Khải sáng tác cả bằng chữ Hán lẫn chữ Nôm trên
nhiều lĩnh vực. Về lịch sử nổi bật có Việt sử yếu, Việt Nam nhân thần giám, Việt
sử kinh bằng chữ Hán, sau được chính ông diễn nôm; Nam sử diễn âm bằng chữ Nôm.
Các sáng tác của Hoàng Cao Khải thường lấy đề tài lịch sử như: Tây nam đắc bằng
(Đi về hướng tây nam gặp được bạn) kể việc Gia Long gặp Bá Đa Lộc nhờ cầu viện
nước Pháp, Trung hiếu thần tiên nói về Hưng Đạo Vương và thời Trần, các truyện
lịch sử mang tính giáo dục luân lý phong kiến như Gương sử Nam, Làm con phải
hiếu, Đàn bà Việt Nam…
Đánh giá của
người đương thời .
Hầu hết các sĩ
phu đương thời đều coi khinh Hoàng Cao Khải dù Hoàng có tài văn học. Thái độ đó
bắt nguồn từ tác phong kẻ sĩ Nho học, vốn bất hợp tác với người Pháp. Hoàng thì
ngược lại, cộng tác rất đắc lực với người Pháp. Các con là Hoàng Mạnh Trí, Hoàng
Trọng Phu đều làm tổng đốc, Hoàng Gia Mô làm Tri huyện, phục vụ cho người
Pháp.
Sĩ phu Hưng Yên có đôi câu đối,
chửi khéo Hoàng Cao Khải:
“Ông ra
Bắc là may, chức Kinh lược, tước Quận Công, bốn bể không nhà mà nhất
nhỉ”.
“Ông về Tây cũng tiếc,
trong triều đình, ngoài chính phủ một lòng với nước có hai
đâu?”
“Bốn bể không nhà” là ý nói
mất gốc; “ông về Tây cũng tiếc”: chính nghĩa nói là đi về cõi Tây Trúc, Tây
Thiên, âu cũng thiệt thòi nhưng thực ra là nói người Tây tiếc vì mất đi tay sai
đắc lực. Còn như “một lòng với nước có hai đâu” chính là một mình ông trung với
nước, không có người thứ hai nhưng thực là mỉa có hai nước (nước Nam, nước Tây),
ông trung với nước nào ? (Dẫn theo Vũ Ngọc Khánh, “Người có vấn đề trong sử nước
ta”, NXB Văn hóa – Thông tin, 2008)
Đánh giá lại
Hoàng Cao Khải.
Giáo sư sử học Chương Thâu (trích bài giới thiệu in kèm Việt
sử yếu):
“Thực tế thì ta thấy,
so với nhiều quan lại khác đương thời, Hoàng Cao Khải dù bị quy là tay sai đắc
lực cỡ chóp bu của thực dân, nhưng người ta chỉ nghi ngờ ông, chứ ông không bị
bất bình, không bị vạch tội ác… Còn như nhà chí sĩ yêu nước Phan Châu Trinh
khi sống ở Pháp (1920) được tin cựu Toàn quyền A.Sarraut qua thăm Đông Dương, cụ
Phan đã viết thư riêng báo cho “Tân ấp tướng công Hoàng Đại nhân” (lúc này đã về
hưu sống ở ấp Thái Hà), trong thư có những đoạn biểu thị tình cảm đối với Hoàng
Cao Khải như sau: “Năm 1910, khi Trinh ở Nam Kỳ từng được ngài Tham biện tỉnh Mỹ
Tho đem cho xem cuốn Việt sử kính (tức cuốn Gương sử Nam) của ngài soạn. Đọc
xong dấy lên nhiều điều cảm xúc. Tuy việc lập ý dùng từ gãy gọn nhẹ nhàng, không
thể khiến cho người tuổi trẻ tân tiến hoan nghênh hết được, nhưng trong đó với
sự nhìn nay nhớ xưa, xét việc đã qua biết điều sắp tới về tiền đồ thành bại mất
còn của Tổ quốc của chúng ta, một lời ca thán ba lần thở dài, trước sự chỉ dẫn
ra con đường mê lộ của người nước ta, chưa từng không lưu ý đến nhiều lần vậy.
Qua đó, Trinh biết là Tướng công tuy cấp lưu dũng thoái (chảy gấp lui mau), vui
thú điền viên, mắt thờ ơ nhưng lòng nóng hổi chưa từng có một ngày quên Tổ
quốc.”
Ấp Hoàng Cao Khải
Ấp Hoàng Cao Khải (còn gọi Ấp Thái Hà hay Lăng Hoàng Cao
Khải) là một quần thể các công trình kiến trúc lăng tẩm, dinh thự, được xây dựng
bởi Tổng đốc Hoàng Cao Khải dưới triều vua Thành Thái, để an dưỡng lúc về hưu
cũng như làm lăng mộ cho gia đình ông.
Lăng Hoàng Cao Khải là công trình kiến trúc bằng đá lớn thứ
hai ở Việt Nam (sau thành nhà Hồ), lớn thứ nhất ở Hà Nội và đã được xếp hạng di
tích quốc gia từ năm 1962.
Ấp Thái Hà
gắn với tên tuổi của chủ nhân là Hoàng Cao Khải, một đại thần dưới triều vua
Thành Thái.
Hoàng Cao Khải là người có
nhiều ý tưởng canh tân đời sống thôn quê. Tháng 11/1893, những ý tưởng ấy được
thể hiện trong việc biến một vùng đất trũng ở phía Tây Nam Hà Nội thành một ấp
mang tên Thái Hà (là sự kết hợp địa danh quê hương Đông Thái, Hà Tĩnh, và Hà
Nội) tạo ra một mô hình quy hoạch khá mới mẻ tại vùng giáp ranh đô
thị.
Chính tại đây, ông đã xây một sinh
từ với một quần thể kiến trúc khá độc đáo gồm lăng tẩm và dinh
thự.
Khu ấp Hoàng Cao Khải được xây
dựng vào năm 1893, gồm 14 công trình kiến trúc lăng mộ, đình chùa… Ở quần thể
kiến trúc lăng Hoàng Cao Khải, có thể dễ dàng nhận ra bản sắc kiến trúc triều
Nguyễn cuối thế kỷ XIX, thể hiện qua các họa tiết trang trí (lá thông, lá sen),
hai hàng lính chầu, đôi rồng đá trên bậc tam cấp với dáng vẻ dữ tợn. Công trình
kiến trúc này được đánh giá đạt đến trình độ kỹ thuật cao tay trong nghệ thuật
điêu khắc đá của người Việt.
Quần thể
ấp bao gồm
Lăng Hoàng
Cao Khải
Công trình quan trọng nhất
của quần thể là lăng Hoàng Cao Khải, nằm đối diện với lối lên xuống hồ Tẩm
Nguyệt, vốn là lăng chính của vợ chồng Hoàng Cao Khải. Toàn bộ lăng được xây
theo kiểu chữ Đinh, làm hoàn toàn bằng đá cẩm thạch trắng, rất lớn và hoành
tráng. Lăng dài 8m, cao 6m, ở giữa có một cái bàn đá màu trắng rộng
.
Đá xây dựng được chở về từ phủ Quốc
Oai (Hà Tây). Chế tác đá là các hiệp thợ nổi tiếng quanh vùng núi An Hoạch
(huyện Đông Sơn, Thanh Hóa). Các cột, trụ, xà, bảy, cửa võng, diềm, tường, nền
đều bằng đá và được chạm trổ trau chuốt.
Mộ của Hoàng Cao Khải ở bên trái, của vợ ông ở bên phải, đều
bằng đá cẩm thạch trắng cực đẹp, chạm trổ tinh vi, có khắc những dòng chữ Hán
sắc xảo. Phía trước mộ là hai hàng lính chầu bằng đá mỗi bên 4 người bồng gươm,
cao gần bằng người thật, tầm 1,3m, đầu đội mũ nhỏ có tua đứng
gác.
Khu lăng mộ này bây giờ đã bị biến
thành trụ sở tuần tra cụm dân cư số 9 của công an phường Trung Liệt. Phía trước
lăng, hai hàng lính chầu hiện chỉ còn lại 3 bức tượng và cả 3 đều mất phần chân
do bị tôn nền xi măng trùm lên.
Lăng Hoàng
Trọng Phu
Phía bên phải, cách lăng
mộ Hoàng Cao Khải mấy chục mét là khu lăng mộ Hoàng Trọng Phu, con trai trưởng
của Hoàng Cao Khải, từng giữ chức Tổng đốc tỉnh Hà đông, Võ hiển điện Đại học
sĩ, hàm Thái tử Thiếu bảo. Đây cũng là một công trình kiến trúc bằng đá lớn,
được xây bằng đá xanh, đẹp và uy nghi không kém.
Lăng Hoàng Trọng Phu cùng với lăng Hoàng Cao Khải đều được
xây theo một phong cách nghệ thuật thống nhất, với các cột, trụ, xà, bảy, tường,
nền đều bằng đá và được chạm trổ các họa tiết tinh xảo.
Từ năm 1972 đến nay, công trình này đã bị ba hộ dân chiếm
dụng. Khu lăng còn một đôi rồng đá khá nguyên vẹn ở nơi trước kia vốn là cửa
lăng. Ngày nay cửa đã bị bít lại và khu vực này biến thành nơi để xe và chậu
cảnh.
Đồi Nghinh Phong
Phía sau lăng Hoàng Cao Khải có đồi Nghinh Phong (Đón Gió)
cao 10m. Trên đỉnh đồi trước kia có Nghinh Phong Quán, một nơi để nghỉ ngơi và
ngoạn cảnh. Từ chân đồi lên Nghinh Phong Quán có một lối đi gồm 133 bậc thang
.
Ngày nay trên đồi có dăm bảy nhà dân
ở, được cơi nới xây dựng rất lộn xộn. Người dân xung quanh thường gọi là nhà
trên đồi hay nhà trên gò.
Hồ Tẩm
Nguyệt
Đối diện với lăng Hoàng Cao Khải
là hồ Tẩm Nguyệt(Dầm Trăng) và những dòng mương uốn lượn. Hồ có hình bán nguyệt
rộng vài trăm m2 nên người dân cũng quen gọi là hồ Bán
Nguyệt.
Hiện nay, nước hồ đang bị ô
nhiễm nghiêm trọng và khu vực xung quanh hồ đã trở thành nơi họp chợ của người
dân.
Quyết định xếp hạng di tích ngày
28/4/1962 của Bộ VH-TT đã đánh giá:
“Đây là chứng tích duy nhất của nước ta về một quần thể các
công trình lăng tẩm, dinh thự của một phó vương”
Tuy là một di tích có tính đặc thù cao về kiến trúc và được
xếp hạng quốc gia từ rất sớm, nhưng hiện nay quần thể di tích này nhận được rất
ít sự quan tâm của các cơ quan văn hóa và người dân khu lăng nên đã gần như trở
thành một phế tích.
CAO KHẢI?
Thân sinh của Cao
Bá Quát là ông đồ Cao Hữu Chiếu – một danh nho tuy không đỗ đạt gì. Ông hướng
con cái vào đường khoa cử với rất nhiều kỳ vọng. Đời Chu có 8 kẻ sĩ : Bá Đạt –
Bá Quát, Trọng Đột – Trọng Hốt; Thúc Dạ – Thúc Hạ, Quý Tuỳ – Quý Đa. Tám hiền
sĩ đời Chu này đều là bốn cặp sinh đôi. Ông chọn hai tên trong tám kẻ sĩ đời Chu
đặt tên cho hai đứa con sinh đôi của mình: Cao Bá Đạt, Cao Bá Quát là muốn cho
hai con sẽ trở thành những bậc hiền tài giúp nước. Cao Bá Quát đặt tên tự cho
mình là Chu thần (quan nhà Chu) cũng ngụ ý đó.
Về nhân vật kiệt xuất này trong bộ Giai thoại Kẻ sĩ việt
Nam, NXB Văn hoá Dân tộc, Hà Nội 1997, tôi (TDH) đã viết “Cao Bá Quát
(1808-1855) là nhà thơ lớn của dân tộc. Anh hùng thời nhà Nguyễn. Tự Chu Thần,
hiệu Cúc Đường và Mẫn Hiên. Quê làng Phú Thị, Gia Lâm, xứ Kinh Bắc (nay thuộc Hà
Nội). Xuất thân trong một gia đình nhà nho nghèo, thanh liêm. Họ Cao là một cự
tộc ở làng Phú Thị, nhiều đời khoa bảng. Anh ruột là Cao Bá Đạt đỗ cử nhân, làm
tri huyện Nông Cống, một huyện giàu nhất tỉnh Thanh Hóa. Cao Bá Quát là chú ruột
Cao Bá Nhạ, tác giả Trần tình khúc.
Thuở nhỏ, Cao Bá Quát nổi tiêng thần đồng. Năm 1831 (Minh
Mệnh thứ 12), ông đỗ á nguyên kỳ thi hương ở Thăng Long, nhưng về sau bộ duyệt
lại đánh xuống cuối bảng. Những năm về sau (1832-1835) hai phen ông vào Huế thi
hội đều bị đánh hỏng vì lời văn phóng đạt, “ngông” không chịu khuôn phép song
tiếng tăm đã lẫy lừng. Từ đó, Cao thường ngao du đó đây, lấy văn chương phúng
thích chính trị làm lẽ sống ở đời. Năm Thiệu Trị thứ nhất (1841), theo lời đề cử
của quan đầu tỉnh Bắc Ninh, ông được cử vào kinh sung chức hành tẩu bộ lễ. Cao
có chân trong Mặc vân Thi xã nổi tiếng của Tùng Thiên công Miên Thẩm và Tuy Lý
công Miên Trinh. Đây là thời kỳ Cao Bá Quát và Phương Đình Nguyễn Văn Siêu được
nổi danh “Thần Siêu, Thánh Quát”.
Năm
1841, nhân một khoa thi hương – ân khoa của Thiệu Trị, Cao được cử làm sơ khảo
kỳ thi Thừa Thiên. Vì mến tài một số sĩ tử, ông lấy muội đèn chữa quyển của thí
sinh phạm húy. Việc bại lộ, Cao bị tra tấn, suýt bị tội chết, sau phải đi làm
lao dịch theo một đoàn thuyền của hoàng gia đi mua hàng xa xỉ ở Indônêxia. Từ
nước ngoài trở về, Cao bị thải về Hà Nội, sống nhờ vợ bên hồ Trúc Bạch. Năm
1847, ông được triệu vào kinh, đến năm Tự Đức thứ ba 1850, ông ra làm giáo thụ ở
phủ Quốc Oai (Sơn Tây), gần như bị đuổi khéo về Bắc.
Năm 1853, Cao Bá Quát lấy cớ mẹ già, thôi chức giáo thụ và
năm sau 1854 làm quân sư cho Lê Duy Cự dấy nghĩa ở Mỹ Lương (Mỹ Đức, Hoà Bình)
chống lại triều đình nhà Nguyễn. Bọn phong kiến gọi là giặc Châu Chấu. Khởi
nghĩa thất bại, Cao hy sinh ngay trong trong trận đánh cuối cùng ở huyện Yên
Sơn. Tự Đức đã tru di ba họ nhà ông 1855 (1).
Cao Bá Quát sáng tác nhiều, cả Hán lẫn Nôm : Tài tử đa cùng
phú, Cao Bá Quát thi tập, Cúc Đường thi thảo, Cao Chu Thần di cảo, Mẫn Hiên thi
tập (4 tập). Tất cả có trên 1.000 bài.
Thơ Cao Bá Quát nổi tiếng hay, tài năng thi hào được người
đương thời và đời sau xem như thần thánh che mờ cả thời Tiền Hán và Thịnh
Đường. Đức độ của người được muôn đời kính trọng, xót
thương.
Thương ai bảy nổi ba
chìm
tấm lòng phản kháng vẫn còn
sáng soi.
(Sóng Hồng)”
*
Trên con đường
viễn du Phú Thị – kinh đô Huế, Cao Bá Quát thường ghé thăm anh trai Cao Bá Đạt
làm tri huyện Nông Cống. Tại huyện đường của ông anh có một viên thư lại là
Hoàng Văn Đồng. Ông này có một người vợ tuyệt thế giai nhân, giỏi thi phú. Người
đẹp Mỹ Lệ thường xướng họa rất tâm đắc với Bá Quát. Một số bài thơ viết về phong
cảnh Thanh Hóa như Vịnh Thanh Hoá Miêu Tử sơn (Vinh núi Con Mèo ở Thanh Hoá),
Vọng phu thạch (Hòn Vọng Phu Thanh Hóa)…còn lại trong di cảo của Cao là ra đời
trong hoàn cảnh đặc biệt này. Ở đây, đã nẩy nở một thiên tình sử giữa danh sĩ
với giai nhân. Mối tình của họ kéo dài 5 năm từ 1848-1853, để lại biết bao huyền
thoại. Áng thơ tình diễm tuyệt dưới đây là của nàng Mỹ Lệ gửi người tình Chu
Thần Cao Báo Quát:
THẤT THẬP DẠ THỪA
NGUYỆT,TẨU BÚT KÝ HỮU NHÂN
Thiên cao chúng tinh hy
Minh nguyêt tĩnh như thủy
Tứ tức hậu trùng minh
Sắt sắt kim phong khỉ (khởi)
Đường thượng hữu giai nhân
Ỷ lan sầu bất ngữ
Khởi thị dạ hà kỳ
Bộ bộ hành phục chỉ
Bất ưu trường dạ hàn
Đãn tích nguyệt tương mỹ
Thiếp niên thị bát thời
Doanh doanh chính tương tị (tự)
Trưởng đại ái dư nghiên
Thượng tưởng dung nhan mỹ
Noa y hiệt kỳ quang
Bất nhẫn nhàn phao trí
Tài tác hợp hoan thư
Ký tử tâm trung sị (sự)
Dịch nghĩa:
ĐÊM MƯỜI BẢY DƯỚI
ÁNH TRĂNG VIẾT CHẠY BÚT GỬI BẠN
Trời
cao, sao lác đác
Trăng sáng
trong như nước
Lạnh lùng tiếng
sâu mùa kêu
Sàn sạt gió vàng nổi
dậy.
Trên nhà có một người
đẹp
Ngồi tựa lan can buồn không
nói
Bỗng đứng dậy xem đêm đã
khuya chưa
Bước một bước lại
dừng một bước
Không lo đêm dài
lạnh
Chỉ sợ đêm sắp
tàn
[Nghĩ lại} khi thiếp tuổi
đôi tám
Cũng đầy đặn như
trăng
Lớn lên vẫn yêu cái đẹp
xưa
Những tưởng giữ mãi được như
thế
Kéo áo bọc lấy ánh
trăng
Không nỡ dễ dàng bỏ
phí
Xén ra thành bức thư hợp
hoan
Gửi cho chàng những điều
tâm sự.
Dịch
thơ:
Trời cao sao lác
đác,
Trăng sáng trong như
nước,
Sâu mùa kêu tỉ
tê,
Gió thu thổi hiu
hắt.
Có người đẹp trên
lầu,
Tựa lưng buồn nín
bặt.
Dậy xem canh mấy
rồi,
Dạo quanh lại dừng
bước.
Chẳng lo đêm dài
lạnh,
Chỉ tiếc trăng hầu
khuất.
Thiếp thuở đôi tám
xưa,
Vẻ so trăng chẳng
khác,
Lớn lên tưởng vẫn
còn,
Sắc đắm người như
trước.
Túm áo bọc ánh
trăng,
Chẳng nỡ hoài bỏ
dứt
Xén làm bức thư
tình,
Gửi bạn lời tâm
phúc!
KHƯƠNG
HỮU DỤNG
Tình cảm quá đẹp giữa hai
người qua bài thơ đã thật nặng gánh trần duyên. Năm 1850, điều mà Cao Bá Quát
mãi mãi không thể ngờ tới là đôi tài tử có với nhau cậu con trai Hoàng Văn Khải
– theo khai sinh họ bố chính thống hiện thời. Sau này, khi cả hai ông bố đẻ và
bố nuôi không còn trên thế gian nữa, bà mẹ mới gọi con trai 18 tuổi lại, tiết
lộ bí mật này trước khi cậu đậu cử nhân ân khoa 1868 dưới triều Tự Đức – cùng
khoa với Phan Đình Phùng. Cậu Khải rất đỗi kinh ngạc, đành chấp nhận sự thật
kinh hoàng, không ngờ mình là một giọt máu của bậc kỳ tài nổi loạn, xin đổi khai
sinh lấy chữ Cao ghép vào giữa thành HOÀNG CAO KHẢI !
Hoàng Cao Khải mới đỗ cử nhân, bổ làm huấn đạo, rồi tri
huyện Thọ Xuân (Thanh Hóa). Tuy quan tước ở hàng tam phẩm nhưng theo năng lực
vẫn được Nguyễn Hữu Độ dẫn dắt, tiến cử phong lên làm Tổng đốc Lạng Sơn, tổng
đốc Hải Dương, tổng đốc Bắc Ninh… Với thành tích đánh dẹp phong trào Cần
vương ở Bắc bộ, và giải giáp cuộc khởi nghĩa Bãi Sậy, Hoàng Cao Khải đã được
Triều đình nhà Nguyễn tấn phong đến chức Khâm sai Kinh lược sứ Bắc Kỳ (người
Pháp gọi là Phó vương – vice), quyền uy nghiêng ngửa thiên hạ. Cuối đời, ông
được triệu về Kinh giữ chức Thượng thư bộ Binh. Nhìn chung, Hoàng Cao Khải là
nhân vật lịch sử công ít tội nhiều.
(1) Nhưng theo dã
sử thì lại khác. Cao không chết mà sống ẩn vào dân gian một thời gian dài. Nhà
văn Xuân Cang bảo tôi: “Cao Bá Quát tuổi con rồng, mà lại là rồng đất trốn trong
hang thì có trời bắt được”. Điều Xuân Cang nói ứng với lệnh truy nã Cao Bá Quát
của triều đình nhà Nguyễn vẫn có hiệu lực vào năm 1858 và mãi về
sau.
Có thật Hoàng Cao Khải là con rơi của Cao Bá
Quát?
Đọc bài viết của nhà nghiên
cứu văn học Thái Doãn Hiểu với nhan đề “Phải chăng Chu Thần Cao Bá Quát là cha
đẻ phó vương Bắc Kỳ Hoàng Cao Khải?” được đăng trên trang mạng trannhuong.com,
tôi thật sự ngỡ ngàng…
Ngỡ ngàng và
cả có thêm phần… vui sướng nữa. Là bởi vì một lẽ đơn giản, rằng một thiên tài
trác việt như Chu Thần họ Cao, bị nhà Nguyễn tru di tam tộc, vẫn may mắn còn sót
lại giọt máu trên đời là ông Hoàng Cao Khải, Phó vương Bắc Kỳ triều Nguyễn, rất
có tài, mà tội ác với dân cũng không phải là ít, nhất là với nghĩa quân của cuộc
khởi nghĩa Bãi Sậy! Tuy nhiên, những kiến giải của nhà nghiên cứu Thái Doãn Hiểu
vẫn còn làm tôi chưa tin. Chưa tin, bởi lý do chủ yếu sau
đây:
1. Khi làm cuốn “Thi hào Cao Bá
Quát, tinh tuyển và bình giải” (Giai phẩm với lời bình tập 4), tôi có dịp tìm
hiểu kỹ hơn về thơ Cao Chu Thần, từ đó, lần tìm theo dấu chân Cao mà suy đoán ra
một số địa chỉ trong thơ Cao, hiểu thêm về cuộc đời chìm nổi của Cao, dẫu chưa
phải là tất cả. Nhà nghiên cứu Thái Doãn Hiểu bảo rằng từ năm 1848 đến năm 1853,
Cao qua lại chỗ ông anh là Cao Bá Nhạ làm tri huyện Nông Cống Thanh Hóa, rồi có
mối tình trên kia với vợ ông Hoàng Văn Đồng, sinh ra Hoàng Cao Khải. Tôi ngờ
rằng không có căn cứ xác thực. Tôi biết các quan nhà Nguyễn, khi đã nhận lệnh
vua đi làm việc gì đó, ngay cả khi đi nhậm chức mới, đều phải tức tốc lên đường,
đến nơi phải đúng ngày giờ quy định, ai liều lĩnh du di là mất mạng như chơi,
tâm trạng đâu mà “sướng” với chả “họa”? Quan dù to đến chức thượng thư, nhưng hễ
có tội là cách luôn, hoặc bị giết. Làm đến thượng thư, đại tướng quân, như các
ông Nguyễn Công Trứ, Lê Đại Cang…cũng bị cách xuống làm lính khiêng võng, thậm
chí tù mọt gông, ai dám liều? Thế nên câu chuyện ông Thái Doãn Hiểu kể trên, với
Cao Bá Quát, rất khó có thể xảy ra. Nguyễn Công Trứ khi làm quan Dinh điền sứ ở
Thái Bình, Ninh Bình, có điều kiện vật chất đầy đủ, sức khỏe sung mãn, lại có
quyền lực, ăn chơi là chuyện dễ hiểu. Nhưng với Cao Bá Quát, hãy đọc thơ của
Cao, thấy ông chỉ ốm yếu quanh năm, lao tâm khổ tứ về chuyện tù đày, mất tự do,
rồi chuyện gia đình, con chết, đói khát khổ cực vô cùng, làm gì có thì giờ để
yêu đương lăng nhăng đâu? Ngay cả khi làm quan ở Huế, lương không đủ uống rượu,
ông cũng phải mang chiếc áo đi cầm cố mới có tiền mua rượu, sung sướng cái nỗi
gì? Đọc thơ Cao, chỉ thấy ông sướng họa với ông trưởng phái đoàn đi Hạ Châu, khi
lênh đênh trên biển, với ông Đông tác tuần phủ và một số bạn bè ở Huế, ở Hà Nội
(khi bị đuổi về quê)…chứ chả thấy ông có bài nào sướng họa với bà vợ ông Hoàng
Văn Đồng ở Thanh Hóa cả!
2. Trong tình
cảm riêng tư, đọc thơ Cao, chỉ thấy ông thương nhớ quê hương và đặc biệt là
người vợ tần tảo suốt đời hy sinh vì chồng con, khi ở trong tù, cũng như khi
phải đi đày, cả khi đi “lập công chuộc tội” ở nước ngoài…chứ không hề thấy trong
thơ ông một mối tình nào khác. Bài thơ “Thập nhất dạ thừa nguyệt, tẩu bút ký hữu
nhân” (Đêm mười bảy dưới ánh trăng, phóng bút gửi bạn) là di cảo của Cao Bá
Quát, là thơ Cao Bá Quát, khi ông viết ở Huế. Nó nằm trong hệ thống một số bài
thơ Cao gửi bạn bè, trong đó có cả ông Tùng Thiện Vương khi ông ấy tặng quà cho
Cao lúc Cao ốm nặng. Rất nhiều bài thơ Cao đều “phóng bút” như thế, chứ không
chỉ một bài. Sao lại có thể là thơ của vợ ông Hoàng Văn Đồng nào đó, tình nhân
của Cao? Chúng tôi đã phân tích kỹ bài này trong cuốn sách viết về Cao nói trên.
Vì hoàn cảnh khó ngặt lúc bấy giờ, nên trong thơ Cao thấy ông dùng rất nhiều
hình tượng ẩn dụ. Người đẹp trong thơ ở đây, chính là Cao đấy! Khuất Nguyên bên
Tàu xưa cũng thế. Với Cao là cả một hệ ý thức thẩm mĩ trong thơ, chứ không phải
là ai khác, không phải là cái gì khác. Nhà nghiên cứu Thái Doãn Hiểu liệu có
nhầm chăng?
Hà Nội,
13/4/2013
Vũ Bình
Lục
Thư trả lời của Cụ Đốc Tít đối với Tổng đốc Hải an – Hoàng Cao
Khải
NGUYỄN QUANG TUYẾN (ST giới
thiệu))
Bức thư 1 ( trích bài dịch từ
chữ hán nôm dịch ra chữ quốc ngữ )
Hải-
An Tổng đốc Hoàng Cao Khải
Kính gửi:
Quan đề đốc Hải Dương – Quảng Yên Mạc Tướng quân soi xét.
Tôi thiết nghĩ việc của Ngài làm tuy là rất chính nghĩa,
nhưng chưa đúng với thời cơ. Ngày xưa ông Mạnh Tử nói dẫu có trí tuệ, nhưng kém
thế thời thì không thành, dẫu có tư chất thông minh nhưng lỗi thời thì cũng
hỏng, vả chăng kẻ tuấn kiệt phải theo thời, người thông đạt phải biết
mệnh.
Nay Tiên đế đã ký hòa ước với
chính phủ Pháp bảo hộ rồi, triều đình cũng đã lập nên Vua mới, trong nam, ngoài
bắc, trên trời dưới biển đều là vương thổ, vương thần cả.
Ngài phụng mạng Vua Hàm Nghi để cứu vãn thời thế, đó là một
việc làm lấp biển, vá trời, chí khí thì to, nhưng thành công được cũng là hiếm
có. Vả chăng Vua Hàm Nghi cũng đã bị triều đình bãi bỏ, coi như là phế đế. Nhân
dân chỉ biết theo mệnh của triều đình, yên ổn làm ăn, không muốn gây việc binh
đao nữa. Vậy thì Ngài tuy hết lòng kêu gọi cũng như vịt nghe sấm, nước đổ lá
khoai thôi, ai là người hưởng ứng chứ. Chi bằng Ngài lựa theo thời thế, cùng
chúng tôi hợp tác, để trị quốc, an dân, đã không trái với lệnh triều đình, mà
lại biết lựa theo thời thế, việc làm chỉ bằng một nửa, mà công lại gấp đôi. Vả
chăng người Pháp vốn trọng người có tài năng, có nghĩa khí, lại được chúng tôi
tiến cử lên, tất nhiên ngài sẽ được trọng dụng lắm, ý Ngài thế nào ? xin cho tôi
được biết.
Kính chúc Ngài
mạnh khỏe và rất mong Ngài là bạn đồng liêu với chúng tôi.
Kính thư :
Hoàng
Cao Khải
Thư 2: Thư trả lời của Cụ Đốc Tít
Khởi nghĩa cần vương lĩnh Hải – An Đề đốc Mạc Đăng Tiết (
tên tự của cụ Đốc tít )
Kính trả lời
quan Tổng đốc họ Hoàng tỉnh Hải Dương – Quảng An các hạ.
Tiết tôi được thư của Ngài cho biết: Phàm là làm việc gì
cũng phải dựa theo thời thế và vận mệnh. Đó là ý nghĩ của Ngài, ý nghĩ đó giống
như 2 câu thơ của ông Đặng Tất
“Đồ
Điếu gặp thời nên nhẹ bước.
Anh hùng lỡ vận cũng khoanh tay”
Tuy ông Đặng Tất không thành công, nhưng ông cũng dám chống
quân Minh đến kỳ cùng, được lưu danh sử sách. Còn ông thì sao? so với ông Đặng
Tất thì thế nào? sẽ chờ dư luận và thời gian trả lời. Tôi không cần phải tranh
luận nữa. Duy có một điều là ý nghĩ của tôi khác với ý nghĩ của Ngài. Tôi cho
rằng đã là anh hùng thì thời thế nào cũng tạo được, đã là tuấn kiệt thì vận mệnh
nào cũng làm nên. Ngài bảo công việc của tôi là công việc lấp biển, vá trời thì
thành công là hiếm có. Vâng chim sẻ con chuyền từ cành này sang cành nọ, lại dám
cười con chim đại bàng hễ cất cánh bay là bay từ trời bắc xuống biển nam, hai tư
tưởng đó có khác xa nhau thực. Vả chăng Ngài cũng theo học chữ thánh hiền, theo
con đường khoa cử, như Khổng Tử nói: “ Sát thanh thành nhân ”. Mạnh Tử nói: “ Xả
sinh thủ nghĩa “ chắc ngài cũng chưa quên, hay Ngài cũng cho những câu nói ấy là
hoang đường. Còn tôi thì cho dù phải hy sinh đến tính mệnh, nhưng làm thế nào mà
xây nên nhân, nên nghĩa thì tôi cũng làm. Trong lịch sử Đại việt đã 3 lần chiến
thắng quân Nguyên, mười năm bình định quân Minh, hay đánh Tống, đuổi Thanh, tôi
chỉ biết một lòng phò Vua giúp nước, nguyện hy sinh vì quê hương đất nước,
nguyện noi gương các vị tiên liệt, tiền bối đó.
Vả chăng Vua Hàm Nghi tuy đã xuất bôn, đó là một việc xử
biến, phải tòng quyền, ra đi để lại về, lui để mà tiến, tôi rất khâm phục lắm
thay. Vì tôi cũng không phải là phường giá để treo áo, túi để đựng cơm, mà phải
khom lưng qùy gối, để cầu lấy ấm no. Muốn có ấm no thì phải tự mình làm lấy mà
ăn. Tôi tặng Ngài vần thơ:
“ Nên
tôi tay kiếm tay cờ
Thẳng lưng
mà bước, ngẩng đầu trượng phu
Còn non, còn nước, còn dài
Còn người chí khí, còn người đồng tâm
”.
Nếu ngài cho ý nghĩ của tôi là phải
lẽ, thì ngài sẽ là người đồng tâm, đồng chí với tôi và chúng ta sẽ cùng nhau gặp
gỡ chung một tuyến đường.
Kính chúc
Ngài khang cường, cũng mong ngài cho biết ý kiến.
Kính thư:
Mạc Đăng
Tiết
Với chí khí khảng khái, phẩm chất anh hùng bất khuất, thà
hy sinh của cụ Đốc Tít để chiến đấu vì nước, vì dân. Vì vậy mà Hoàng Cao Khải
không thể dụ dỗ được, nên đã nghĩ ra nhiều mưu gian quỷ kế để phá hủy đốt cháy
làng xóm, nhà thờ, đình chùa, lăng mộ, tàn sát hàng nghìn bà con, dòng họ Nguyễn
gốc Mạc quê tôi và những vùng phụ cận, cùng những người đi theo nghĩa quân, hoặc
giúp đỡ cho nghĩa quân chống Pháp.
Sau
đây là bức thư thứ 3:
Tối hậu thư của
Hoàng Cao Khải
Kính trả lời dưới
ngọn cờ quan Đề đốc họ Mạc.
Nhận được
thư ông trả lời, biết ông là người anh hùng, khảng khái, có chí khí, trước sau
như một. Nhưng tôi thiết nghĩ ông có thể bảo vệ được toàn quân, nhưng ông không
thể bảo vệ được toàn dân? Người trượng phu đã làm việc gì cần cân nhắc về mọi
mặt. Về phần tôi chưa thắng được lúc này. Nhưng tôi sẽ dùng cường quyền, bạo
lực, trước mắt có thể thi hành một cách mà ông không thể chống đối lại được. Đó
là tôi lấy danh nghĩa quan Tổng đốc của địa phương này, sức cho 72 xã, huyện
Hiệp Sơn, phủ Kinh Môn, mỗi xã chọn 30 thanh niên cường tráng đem đủ mai, cuốc,
thuổng, dao, gươm đao, giáo mác tới làng Lưu Thượng của ông, cùng với quân đội
trang bị khí giới vây chặt, phát quang cả làng, bắt hết họ hàng và những người
thân thích nhà ông, nếu ai chống đối thì bắn chết tại chỗ. Còn cửa nhà dân cư
thì đốt hết, phá hết cây cối tre, cau thì đào tận gốc, trốc tận rễ, san phẳng
thổ cư thành bình điền. Kế hoạch này tuy là tàn bạo, nhưng tôi thì làm bất cứ
việc gì để thắng được đối phương thì tôi phải làm, không thể nào khác được. Nếu
ông cho lời nói của tôi là phải thì ông mau suy nghĩ hồi tỉnh, ý ông thế nào cho
tôi được biết ngay. Tôi sẽ đón tiếp ông ở địa điểm rất long
trọng.
Kính thư:
Hoàng Cao Khải
Do cuộc chiến đấu
không cân sức, địch cắt đường tiếp tế lương thực và vũ khí đạn, thuốc cứu chữa
thương bệnh binh, và đầu độc nguồn nước. Đồng thời địch còn dùng thủ đoạn vô
cùng thâm độc hèn hạ đốt phá san phẳng làng mạc, tàn sát con cháu dòng tộc họ
Nguyễn gốc Mạc và bà con quanh vùng. Vì vậy cùng với bối cảnh chung của cuộc
khởi nghĩa Bãi Sậy đã thất bại. ( Nhưng đây là một thành tích của tay sai Tổng
đốc Hoàng Cao Khải để dâng lên quan thầy Pháp ).
THAM KHẢO
THÊM:Đốc Tít
Bách khoa toàn thư mở
Wikipedia
Đốc Tít, tức Nguyễn Xuân Tiết
(1853 – 1916) là một chỉ huy của khởi nghĩa Bãi Sậy do Nguyễn Thiện Thuật lãnh
đạo, nguyên gốc họ Mạc, sinh trưởng tại làng yên Lưu Thượng, phủ Kinh Môn, Hải
Dương. Tên Tít là do người Pháp phát âm sai từ chữ Tiết mà
ra.
Trong phong trào chống Pháp ở Bắc
Kỳ, ông được phong Đề đốc Hải Dương dưới sự chỉ huy của Tán Thuật, lập căn cứ
kháng Pháp ở vùng đất giữa sông Kinh Thầy và sông Đá Bạc trên đất của 4 huyện
Kinh Môn, Đông Triều, Yên Hưng và Thuỷ Nguyên của 3 tỉnh Hải Dương, Quảng Ninh,
Hải Phòng.
Cuối năm 1885, quân Pháp do
2 sĩ quan Falcon và Faure chỉ huy đã giao chiến với quân của Đốc Tít, sau đó lại
tiếp tục đánh nhau với ông ở Trại Sơn. Năm 1888, quân Pháp tiếp tục tấn công
Trại Sơn, 600 quân của Đốc Tít phải rút lui sau 12 ngày cầm
cự.
Tháng 7 năm 1889, Khâm sai Hoàng
Cao Khải, Tổng đốc Hải Dương phối hợp cùng quân Pháp bao vây Đốc Tít ở căn cứ
Trại Sơn, thế cùng lực kiệt, ngày 12 tháng 8 năm 1889. Đốc Tít cùng với toàn
quân ra hàng quân Pháp. Rút kinh nghiệm Đội Văn trá hàng lúc trước nên người
Pháp cho đày ông đi Algeri và ông qua đời tại đây ngày 21 tháng 12 năm 1916 thọ
63 tuổi.
Hoàng Cao
Khải
Kinh lược sứ Bắc Kỳ, Hoàng Cao
Khải.
Hoàng Cao Khải (chữ Hán: 黃高啟;
1850–1933), là nhà văn, nhà sử học và là đại thần thân Pháp dưới triều vua Thành
Thái trong lịch sử Việt Nam
Nguyên danh
của ông là Hoàng Văn Khải, tự Đông Minh, hiệu Thái Xuyên, quê ở làng Đông Thái
(nay thuộc xã Tùng Ảnh), huyện La Sơn (nay là huyện Đức Thọ), tỉnh Hà Tĩnh. Đỗ
cử nhân ân khoa 1968 (cùng khóa thi với anh ông Phan Đình Phùng tên là Phan Đình
Thuật, Phan Đình Phùng năm 1876 mới đậu ở Trường Thi, Nghệ An) năm Tự Đức thứ 21
(1868), cùng được bổ làm huấn đạo huyện Thọ Xương, sau làm giáo thụ ở phủ Hoài
Đức (Hà Tây). Trước khi Pháp chiếm Bắc Kỳ, ông lần lượt giữ các chức vụ Tri
huyện Thọ Xương rồi thăng quyền Án sát Lạng Sơn, quyền Tuần phủ Hưng
Yên.
Năm 1884, Pháp chiếm Bắc Kỳ, trong
khi các phòng trào chống Pháp nổi dậy thì ông lại hợp tác với Pháp để đàn áp các
phong trào nghĩa quân chống Pháp. Tháng 1 năm 1887, quyền Tuần phủ Hưng Yên,
Hoàng Cao Khải được vua Đồng Khánh cho thực thụ Tuần phủ, gia hàm Thự lý Tổng
đốc, nhưng vẫn lãnh Tuần phủ kiêm Tiễu phủ sứ ba tỉnh Hải Dương, Bắc Ninh, Hưng
Yên, đặc biệt tham gia đàn áp cuộc khởi nghĩa Bãi Sậy.
Năm 1888, ông được thăng làm Tổng đốc Hải Dương, rồi làm
Khâm sai Kinh lược Bắc Kỳ, tước Duyên Mậu quận công (1890), đây là biệt lệ vì
quan lại triều Nguyễn chỉ được phong quận công khi đã mất. Năm 1894, theo lệnh
của toàn quyền De Lanessan, ông viết thư dụ hàng Phan Đình Phùng, nhưng bị cự
tuyệt.
Năm 1897, Nha Kinh lược Bắc Kỳ
bị bãi bỏ, Hoàng Cao Khải được điều về Huế lãnh chức thượng thư Bộ Binh và làm
phụ chính đại thần cho vua Thành Thái, Thái tử Thái phó, Văn minh điện Đại học
sĩ. Như vậy, Hoàng Cao Khải là viên Kinh lược sứ Bắc Kỳ cuối cùng của triều
Nguyễn.
Sau đó, ông làm Tổng đốc tỉnh
Hà Đông, giúp Thống sứ Bắc Kỳ soạn Nghị định về tổ chức bộ máy quản lý cấp xã ở
Bắc Kỳ.
Ngày 6 tháng 5 năm 1922, Hội
Thanh niên Việt Nam (Foyers de la Jeunesse Annamite) được thành lập, Hoàng Cao
Khải cùng Thống sứ Bắc Kỳ Monguillot làm đồng Chủ tịch Hội, chánh mật thám Pháp
Marty làm Chủ tịch danh dự.
Ông về hưu
tại ấp Thái Hà, Hà Nội. Mộ của Hoàng Cao Khải nằm ở khu vực ấp Thái Hà cũ, nay
thuộc phường Trung Liệt, quận Đống Đa, Hà Nội. Di tích này ít được chăm sóc, đến
nay khá là hoang phế. Khu ấp có tính đặc thù cao về kiến trúc, được xây dựng năm
1893.
Lăng Hoàng Cao Khải (giờ là trụ
sở tổ tuần tra phường!)
Nằm rải rác ở khu
vực phía Tây gò Đống Đa, gồm nhiều công trình kiến trúc tinh xảo được đánh giá
là đạt đến trình độ kỹ thuật cao tay trong nghệ thuật điêu khắc đá của người
Việt.
