Vua Gia Long với phong thủy kinh thành Huế

Dân cư của 8 làng
phải di dời đi nơi khác gồm: Phú Xuân, Vạn Xuân, Diễn Phái, An Vân, An Hòa, An
Mỹ, Thế Lại, An Bửu, trong đó đất làng Phú Xuân hầu hết đều nằm gọn trong phạm
vi kinh thành sẽ xây. Vì thế, vua Gia Long đã cấp 30 mẫu ruộng, 3 khoảng đất để
dựng nhà và 1000 quan để giúp dân Phú Xuân – 7 làng còn lại theo tài liệu của Tả
tham tri Bộ binh Võ Liêm mỗi nhà “được cấp 3 lạng và mỗi ngôi mộ dời đi được cấp
2 lạng”. Nhà vua nghĩ rằng việc đền bù nhà cửa, ruộng vườn cần phải chu đáo, giữ
yên lòng dân để bắt tay xây dựng trên tổng diện tích 520ha và chu vi 9.889m.
Huỳnh Đình Kết nhận định đây là đợt giải tỏa lớn, triệt để và khẩn trương, tiến
hành trong vòng 2 năm, riêng phần mộ vắng chủ quy tập về nghĩa trang Ba Đòn có
đến 10.000 ngôi.

Di dời xong, Gia Long chọn ngày tốt vào tháng tư âm lịch,
nhầm 9.5.1804 dương lịch để bắt tay xây dựng vòng trong thành (vòng trong của
Đại Nội) với tổng chu vi 4 cạnh là 307 trượng, 3 thước 4 tấc (1.229m), thành
bằng gạch cao 9 thước 2 tấc (3m68) và dày 1 thước 8 tấc (0m72) – theo Võ Liêm.
Sau đó, công việc tiếp tục qua nhiều giai đoạn, song nhìn toàn cục kinh thành
Huế quay mặt về hướng Đông nam (Tốn) thay vì hướng chính Nam như các vua chúa
thường chọn theo thuật phong thủy để xây cung điện của mình. Vì sao vua Gia Long
lại quyết định chọn hướng như thế? Nguyễn Đăng Khoa đề cập đến trong Kỷ yếu Bảo
tàng mỹ thuật Việt Nam, số 7 1991 rằng, những công trình kiến trúc của kinh
thành Huế được tiến hành theo một hệ thống các quy tắc hết sức nghiêm ngặt của
các hình thế núi sông, long mạch “mặt bằng và độ cao thấp của địa hình được
người xưa quan niệm đó là văn của đất, có cao, thấp, là có sông, suối, đầm, núi,
tạo ra những nhịp điệu riêng của từng vùng – những nhịp điệu lớn chung của nhiều
vùng nhỏ tạo ra những đại cuộc đất”. Cụ thể hơn, Trần Đức Anh Sơn qua tài liệu
về tư tưởng quy hoạch kinh thành Huế thời Gia Long giới thiệu trên tập Cố đô Huế
xưa và nay do Hội Khoa học lịc sử Thừa Thiên – Huế và NXB Thuận Hóa ấn hành
2005, đã cho biết nội dung cuộc trao đổi với một người trong hoàng tộc uyên thâm
về dịch học, lý số, phong thủy là học giả Vĩnh Cao theo 4 ý chính, nguyên
văn:

Kinh đô, theo quan niệm phong thủy ngày xưa đều hướng về
Nam nhưng ngay tại vùng Thừa Thiên, mạch núi Trường Sơn, đặc biệt là quần sơn kề
cận kinh đô cho đến dãy Bạch Mã đều chạy theo hướng Tây bắc – Đông nam. Dựa vào
thế đất ấy, kinh thành nhìn về hướng Đông Nam là tốt nhất.

Theo
thuật phong thủy thì bất cứ một ngôi nhà hay cung điện gì thì ở phía trước gọi
là chu tước (chim sẻ đỏ) thuộc hướng Nam, hành hỏa. Phía trái (từ ngoài nhìn
vào) gọi là bạch hổ (hổ trắng) thuộc hướng Tây, hành kim. Phía phải gọi là thanh
long (rồng xanh) thuộc hướng Đông, hành mộc. Phía sau gọi là huyền vũ (rùa đen)
thuộc hướng Bắc, hành thủy. Đặt kinh thành dựa theo hướng thiên nhiên, dùng ngũ
hành mà sinh khắc chế hóa để sửa đổi, tạo thế quân bình, rồi dùng ngũ hành mà
tạo lục thân để đoán vị và quy hoạch, bố tri cung điện.

Phong
thủy cũng quan niệm rằng: phía Tây thuộc về chủ; phía Đông thuộc về thê thiếp,
bạn bè ti bộc, vật giá, châu báu, kho đụn, vật loại… tức là những thứ mà chủ sai
khiến, sử dụng; phía sau thuộc về tử tôn, môn sinh, trung thần, lương tướng. Từ
đó, việc bố trí các cung điện, dinh thự… trong Kinh thành, Hoàng thành và Tử cấm
thành cũng dựa vào nguyên tắc này mà phân bổ chức năng.

Kinh
thành Huế xây dựng ở vùng đất có nước phủ bốn bề, theo phong thủy là nơi tụ
thủy, đất phát tài. Nhưng phía Tây kinh thành lại có khí núi xung sát, sông
Hương uốn khúc vì thế hành kim rất vượng. Điều này sẽ có hại cho phía Đông, chủ
hành mộc (kim khắc mộc). Mộc yếu sẽ dẫn đến sự hạn chế về của cải, dân chúng,
thương mại…, kim động sẽ gây hại cho dương trạch nên dễ sinh tật bệnh, tổn hại
gia đạo. Vì thế phải xây chúa miếu ở phía Tây để trấn. Đó là lý do ra đời Văn
Miếu, chùa Thiên Mụ ở phía Tây kinh thành Huế.

Sơ đồ kinh thành
Huế

Bốn điều do học giả
Vĩnh Cao lưu ý trên đây, theo nhận định của Trần Đức Anh Sơn đều xuất phát từ sự
vận dụng dịch lý và thuật phong thủy vào địa hình cụ thể của Huế. Trước hết,
hướng của kinh thành Huế quay mặt về Đông nam là do địa hình chi phối, vì nếu
quay về hướng chính Nam như thường thấy Huế sẽ “lập với con sông Hương chảy theo
hướng Tây nam – Đông bắc, ngang qua kinh thành một góc ước khoảng 45 độ, các yếu
tố phong thủy như Minh đường, Thanh long, Bạch hổ… sẽ không còn giá trị. Trong
khi đó, quay mặt về hướng Đông nam, kinh thành Huế sẽ có con sông Hương làm yếu
tố Minh đường và hưởng được tính chất tốt của hai hòn đảo nhỏ tức Cồn Hến và Dã
Viên. Thật vậy, theo GS. Nguyễn Thiệu Lâu, đảo Thanh Long và đảo Bạch Hổ cùng
quay đầu về kinh thành để các luồng âm và dương thổi qua bảo vệ”. Nói rõ hơn,
Nguyễn Đăng Khoa qua tài liệu đã dẫn, nhận xét: “Sông Hương theo cách nhìn địa
lý cổ, là một dòng sông chảy ngược từ phía Nam lên phía Bắc. Theo quan niệm
trong Kinh dịch thì gốc của thủy phải ở phía Bắc và chảy về Nam (khởi từ Khảm và
tụ về Ly). Tất nhiên, ở Huế, dòng chảy của sông Hương do địa hình quy định, phía
Nam sông Hương là vùng đồi núi cao, hợp lưu của hai nhánh sông Tả và Hữu trạch.
Hai dòng nước này hợp lại ở thượng nguồn sông Hương, giữa 3 khu núi cao là Kim
Phụng, Thiên Thọ và núi Vưng. Nhìn rộng ra thì cả khu vực đồi núi này bắt nguồn
từ Trường Sơn, tạt ngang ra biển, tạo nên một đại cuộc đất là Hoành Long. Dòng
sông Hương trong lặng tỏa rộng về phía Bắc ra cảng Thuận An. Dòng nước uốn lượn
nhiều lần qua đồi Vọng Cảnh, chảy về phía Nguyệt Biều, rồi lật trở lại chảy qua
mặt thành. Theo sách Địa đạo diễn ca của Tả Ao thì long mạch uốn lượn gấp khúc
càng nhiều thì càng chứng tỏ đất có nhiểu sinh khí. Mặt đất nhược dần về phía
kinh thành tạo ra một vài thế đất kết tụ gọi là Thũy Hử (phần đất được sông đổi
hướng chảy ôm lấy tạo thành). Những loại mạch sơn cước như vậy khi xuống thấp
thấy hiền hòa hơn, chính là nơi tạo ra những huyệt địa kết phát. Vua Gia Long đã
chọn được khu vực tốt cho việc xây thành, lập kinh đô. Thành có án, có tả thanh
long, hữa bạch hổ triều củng, có “thủy đáo điện tiền” và đoạn sông trước thành
đồng thời đóng vai trò minh đường cho thành”.

Dãy súng đại bác trước Ngọ
môn

Đến đây, thiết tưởng chúng ta cần tham khảo
thêm tài liệu của một học giả uy tín người Pháp qua cuốn Văn hóa, tôn giáo, tín
ngưỡng Việt Nam dưới nhãn quan học giả L.Cadiere, bản dịch của Đỗ Trinh Huệ, tài
liệu này đưa ra giả thuyết vua Gia Long “khi bắt đầu xây dựng Hoàng thành và Tử
cấm thành ngày 9.5.1804, ngày “Kỷ Vị” thì vào ngày 1.5.1803, ngày “Ất Vị”, ông
ta đã phân định La thành, ngày “Quý Vị” 28.5.1805, nhà vua cho dựng lên thành
lũy, ban đầu bằng đất rồi dần dần bằng gạch. Bằng những việc làm trên, có lẽ Gia
Long đã hết sức củng cố thêm những phòng thủ ma thuật thiên nhiên mà tiên chúa
Ngãi Vương đã dùng tới…Các cung điện của kinh thành đều có ghi rõ ràn các can
chi, ngày khởi công xây dựng. Các bảng ghi ngày tháng xây dựng đều có ghi ngày
tốt giờ tốt. Hẳn rằng Gia Long khi cho xây dựng đều cho tuân thủ các tập tục
này: họ chọn ngày tốt và ngày hôm đó họ cũng thực hiện một thao tác quan trọng
bậc nhất, đó là việc thượng lương. Trước hôm đó, họ cho chuẩn bị kỹ lưỡng: ban
đất, chuẩn bị nền móng, trụ cột, bào đẽo các cột kèo…. Cũng như ở Tây phương,
người ta tổ chức long trọng lễ đặt viên đá đầu tiên, nhưng ngày hôm đó không
chính xác là ngày khởi công. Vì thế nên hiểu ý nghĩa của ngày tháng được nêu
trong văn bản về các việc xây dựng kinh thành Huế”. Công trình kiến trúc kinh
thành được tiếp tục vào thời vua Minh Mạng ra sao